Jan Brokken begint zijn hoofdstuk over Mark Rothko in zijn onvolprezen boek “Baltisch zielen” als volgt: “Ik neem de trein naar Daugavpils. Het wordt dag. Door het raam zie ik twee overheersende kleuren: het rood van de hemel en het groen van de bossen. Het rood is gloedvol en doortrokken van schimmige halftinten, het groen wordt door het bruinzwart van de takken onderbroken. Het zijn vlakken die ik zie, boven en ondervlakken; tegenstellingen die elkaar nodig hebben - de hemel wordt pas weer hemel wanneer er ook een aarde is, het rood wordt roder door het donkere ondervlak. Een schilderij glijdt voorbij, een nooit eindigend schilderij, krachtig en verontrustend, verstild en diepzinnig. Een schilderij van Rothko.”
Uitleg afbeelding (foto genomen door Jaap Lensen): “Gray, orange and maroon nr. 8”, 1960 Boijmans: Het depot. Dit is het enige schilderij dat in Nederland is van Rothko.
Mooier dan Jan Brokken kun je het niet verwoorden. Het past bijna bij ieder schilderij van Rothco.
In deze column wil ik stilstaan bij die reacties. Wat gebeurt er eigenlijk als je voor zo’n schilderij staat en waarom? Mensen die in snikken uitbarsten, anderen die er schouderophalend aan voorbij lopen. Maar dan moet je wel iets weten over de levensgeschiedenis van Rothko, die bijna net zo complex is als zijn schilderijen. Ik ga een poging doen waarbij erg veel moet worden weggelaten helaas omdat het anders een erg lang verhaal wordt. Tip voor degene die meer willen leren: Lees Jan Brokken.
Marcus Rothkowitz is de zoon van een joodse apotheker uit Dvinks (ligt in Letland en heet tegenwoordig Daugavpils maar was indertijd Russisch). Hij was als kind tot zijn vierde jaar vaak ziek door een calciumgebrek. Het was een roerige tijd omdat na de dood van de liberale tsaar Alexander de Tweede onder andere het antisemitisme de kop op stak, er met scherp geschoten werd op burgers door Russische soldaten en er een opstand opstak. Marcus hield daar een litteken aan over door een zweepslag van een kozak. Hij had een grote bewondering voor zijn vader, een militante sociaaldemocraat, marxist en fel anti religieus. Na de opstand veranderde hij in een orthodoxe jood. Hij gaf zijn vier kinderen een goede opleiding, maar Marcus, zijn speciale zoon, moest naar het Cheider, de joodse school waar hij werd gedrild in de joodse wetten. Dit is een belangrijk gegeven omdat dit zijn leven lang een rol bleef spelen ondanks dat hij het joodse geloof afzweerde na de dood van zijn vader.
Marcus had een grote fantasie. Na de grote reis naar Amerika op tienjarige leeftijd vertelde hij verhalen die hij waarschijnlijk van zijn vader had gehoord maar vaak niet klopten. Hij was een briljant student aan Yale, en als hij aan het woord kwam luisterden mensen met grote aandacht naar hem. Dat is zijn hele leven zo gebleven. Hij deed veel verschillende opleidingen, toch had hij altijd het idee dat hij een diep eenzame arme sloeber was. Maar ook was hij charismatisch. Als docent aan de kunstacademie hingen studenten aan zijn lippen. Hij had veel contacten met kunstenaars en academici. Zo ontmoette hij Max Weber (grondlegger van de sociologie) die over charisma schreef: de priester heeft de taak om het vuur van God, de complexiteit van het heilige te vertalen naar dagelijkse rituelen. Met andere woorden, de priester neemt poëzie en maakt er proza van. Een beetje op die manier nam Rothko het complexe dagelijks leven met alle emoties en maakte er schilderijen van. Al zijn verlies in zijn leven maakte hem ontworteld. En die ontworteling, transplantatie noemde hij het zelf, kreeg plaats in zijn vele kleurige schilderijen. Met vele lagen dunne en transparante verf, soms wel twintig lagen, brengt hij diepte aan. De ruimte (de scheiding) tussen de kleuren staan voor de breuken in het leven. Hij leerde dit onder meer van de even briljante Matisse die Rothko regelmatig verbeterde door hem te laten zien wat kleurenschema’s aan effect kregen.
Over interpretaties liet hij zich zelden uit. Dat deden meer recensenten en kunsthistorici. Er worden evenwel talloze quotes van hem aangehaald. Bijvoorbeeld: “Abstracties bestaan niet. – Een schilderij dat niet de omgeving biedt waarin levensadem geblazen kan worden, interesseert me niet.” Of: “Als mensen sacrale ervaringen willen, dan zullen ze die ook vinden. Als ze profane ervaringen willen dan vinden ze die ook. Ik neem geen stelling.”
Een bijzondere functie lijkt ‘tikkun olam’ te zijn. Dit is een Joodse traditie wat betekent het herstel van de wereld of het streven naar sociale gerechtigheid. Waarschijnlijk gaat het ook om herstel van wat beschadigd is. Mogelijk houdt dit verband met het vertalen van het heilige (zie hierboven).
In 2014/15 hield het Haags gemeentemuseum een overzichtstentoonstelling waarbij Nederlanders Rothko ontdekten. En dat gaf zeer bijzondere en wisselende reacties. “Het kijken naar de gelaagdheid van de werken raakt de ziel,” zegt een catalogus. Het herkent de gebeurtenissen daarachter en roept de diepste emoties op. Er is in het Stedelijk in Amsterdam een zesdaagse geweest: “Rothko en ik,” waar je alleen voor bovenstaand schilderij van Rothko mag staan voor maximaal een uur. De populariteit was enorm blijkend uit de wachtlijst
In Houston is een speciale Rothko Chapel waar zijn laatste schilderijen hangen uit de donkere periode. De depressiviteit en de eenzaamheid was volop aanwezig. Toch lukte het hem om dit totaalkunstwerk te maken. Want het ontwerp is, inclusief alle details, van hem. In 1970 maakte hij een einde aan zijn leven. Frappant hoeveel kunstenaars uit de Baltische staten de trauma’s van de vele verschrikkingen door vooral de Russen, Duitsers, niet hebben kunnen verwerken door of met hun kunst, en zelf het leven verlieten.
Leed wordt wel gezegd is een inspiratiebron voor de schoonste kunst. Ik weet niet of dat zo is, maar het is wel een feit dat veel beroemde kunstenaars niet een gemakkelijk leven hadden. Blijkbaar wordt dat bij de bezoekers wel herkend omdat het iets resoneert in onze ziel. Ik besef dat dit woord ziel abstract is en voor veel mensen niet te duiden is. Net als de kunst of het geheim van Mark Rothko.
